Khunjunob, tên thật là N'Thu K'Nul, sinh năm 1828, một vị tù trưởng đầy quyền lực và được nhân dân khắp cùng kính phục, người đã khai sinh ra Buôn Đôn, có công lớn trong buổi đầu tạo lập và phát triển nghề săn bắt và thuần dưỡng voi rừng nơi đây. Ông đã săn được hàng trăm voi, trong đó có một con voi trắng mà ông đã Mang tặng Hoàng gia Thái Lan năm 1861. Vua Thái Lan rất cảm phục và phong tặng ông danh hiệu Khunjunob (Vua săn voi).

Khi bạn muốn tìm về một chốn yên bình, êm đềm, tránh xa những ồn ào, xô bồ của cuộc sống nơi phố thị xa hoa thì chắc chắn mảnh đất Tây Nguyên đầy nắng và gió sẽ khiến bạn có được cảm giác bình yên và thoái mái đó. Khi tới với Buôn Ma Thuột thì nhà đày Buôn Ma Thuột sẽ là một trong những điểm đến mà bạn không thể bỏ qua. Nơi đây là minh chứng cho những tội ác dã man, tàn bạo của Đế quốc Mỹ, của Thực dân Pháp. Đây cũng là nơi đã giam giữ những người tù Cộng sản kiên trung, bất khuất, sẵn sàng hy sinh vì màu cờ, sắc áo của độc lập, của tự do. Và cũng chính tại đây, những tấm lòng yêu nước đã có cơ hội được tỏa sáng hơn bao giờ hết.

Nhà đày Buôn Ma Thuột nay tọa lạc tại số 18 phố Tán Thuật, phường Tự An, thành phố Buôn Ma Thuột. Nhà đày Buôn Ma Thuột nằm cách trung tâm thành phố khoảng chừng 01 km về phía Đông Nam. Di tích lịch sử này được coi là bằng chứng chứng minh cho những tội ác man rợ, kinh tởm của thực dân Pháp trong suốt những năm từ năm 1930 đến năm 1945. Cái tên nhà đày Buôn Ma Thuột xuất hiện dựa theo một tên gọi được thực dân Pháp đặt cho nơi này là Pénitencer de Ban Mê Thuột (Nhà đày Buôn Mê Thuột).

Khoảng thời gian những năm 1930 đến năm 1931, chính quyền thực dân Pháp đã cho xây dựng nhà đày này để làm nơi đày ải, giam giữ những người Cộng sản hoạt động cách mạng, những người Đảng viên ưu tú, lão làng của Đảng Cộng sản Việt Nam. Nhà đày Buôn Mê Thuột là nơi chủ yếu giam giữ những người tù chính trị bị tuyên án trên 05 năm tù, những người được xếp vào danh sách những kẻ đặc biệt nguy hiểm đối với thực dân Pháp. Thời đó, những người tù nhân này đều bị lĩnh những bản án nặng sẽ bị đi đày ra những nơi xa xôi, hẻo lánh để tiện việc cho đày ải, ra những vùng hải đảo, thậm chí bị đưa tới những vùng thuộc địa của Pháp thời bấy giờ. Và ở đó, người ta cũng đã xây dựng những nhà tù đày để giam giữ và tra tấn tù nhân.

Nhà đày Buôn Mê Thuột được xây dựng trên một diện tích đất rộng lớn khoảng chừng 2 hecta, với những bức tường bao xung quanh được xây cao tới tận 4 mét, dày 40 cm nên rất kiên cố, chắc chắn để tránh sự trốn thoát của những tù nhân. Ở 4 góc của nhà đày đều có vọng gác và có lính canh 24/24 giờ. Khu vực phía trong nhà đày có 06 dãy nhà lao tập thể được xây dựng, một dãy xà lim cũng được xây ở khu phía Nam ở gần cổng chính, là nơi giam giữ những tù nhân được cho là đặc biệt nguy hiểm. Bên cạnh đó, nhà đày cũng có các khu vực khác như nhà kho, bàn ghế, nhà xưởng, khu bếp nấu ăn chung. Kiểu thiết kế độc đáo này thường thấy ở những nhà tù truyền thống của thực dân Pháp. Với cách bố trí này, họ sẽ tận dụng được tối đa diện tích cũng như theo sát được những hoạt động của những tù nhân ở đây.

Hình ảnh nhà đày Buôn Ma Thuột khi mới được xây dựng thì khá đơn giản với phần khung của nhà đày được làm hoàn toàn bằng gỗ, bức tường xung quanh thì được đắp từ đất bùn trộn với rơm, bên trong là được làm bằng lõi tre, phần ngoài cùng của nhà đày đều được trát một lớp xi măng mỏng, phần mái thì được lợp hoàn toàn bằng lá. Tuy nhiên, sau một khoảng thời gian dài hoạt động thì số lượng tù nhân chuyển đến đây ngày càng trở nên nhiều hơn. Với lí do đó, nhà đày Buôn Mê Thuột đã được cho gia cố lại với rất nhiều những bức tường gạch, mái nhà được lợp bằng ngói vào khoảng cuối tháng 11 năm 1931. Về sau này, tại đây đã xảy ra vụ vượt ngục của nhiều tù nhân nên thực dân Pháp đã cho gia cố lại một cách kiên cố hơn.

Sau cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, nhân dân ta đã giành được thắng lợi vô cùng vẻ vang, kết thúc bằng chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954. Đế quốc Mỹ đã xâm lược Việt Nam, thế chỗ của thực dân Pháp với những âm mưu, thủ đoạn nham hiểm, tinh vi và hiện đại hơn. Nhà đày Buôn Ma Thuột tiếp tục được đưa vào sử dụng với mục đích phù hợp với những nhu cầu giam giữ của đế quốc Mỹ. Quân đội Mỹ đã cho xây một bức tường để ngăn đôi nhà đày, một bên được dùng để làm kho chứa quân nhu, phần còn lại được dùng để làm khu cải huấn, cho xây dựng hai cổng mới ở phía Tây. Ngoài ra, còn một số công trình hiện đại như: nhà Nguyện (là một địa điểm tôn giáo để tập hợp, cầu nguyện và thờ phụng, gắn với một cơ sở, tổ chức hoặc được coi là phần mở rộng của một cơ sở tôn giáo chính), phòng biệt giam, nhà lao nữ, nhà Quốc thái dân an,… cũng đã được cho xây dựng thêm.

Di tích lịch sử nhà đày Buôn Ma Thuột còn được nhắc đến với tên gọi nhà phạt dành cho những tù nhân ở đây. Nơi đây cũng giống như rất nhiều những nhà tù khác trên khắp cả nước ta. Nhà đày Buôn Ma Thuột không những là minh chứng rõ nét nhất cho tội ác tàn độc của Đế quốc và Thực dân mà nơi đây còn được coi như một ngôi trường lớn đã tạo nên những người chiến sĩ cách mạng kiên cường, bất khuất cho đất nước.

Vùng đất này xưa kia được coi là một vùng đất vô cùng hoang vu, có khí hậu vô cùng khắc nghiệt, có thể nói là vùng đất để xây dựng nhà đày Buôn Mê Thuột là chốn “rừng thiêng nước độc”, có địa hình rừng núi hùng vĩ đan xen với ao hồ, sông suối rất phức tạp nên hầu như tại đây không có một bóng người đến sinh sống. Thế nhưng tại chính nơi đây, Thực dân Pháp đã cho xây dựng nhà tù này để giam giữ và cô lập những người tù nhân tại đây. Điểm đặc biệt của nhà giam này nằm ở việc các tù nhân sẽ phải tự xây dựng nhà tù cho chính bản thân mình. Với 06 dãy nhà lao rộng lớn, các tù nhân sẽ được chia thành các khu riêng biệt, tùy vào mức độ của tội sẽ nhận án nặng hay án nhẹ. Các phòng giam lớn khi xưa, hiện nay được dùng làm nơi để trưng bày những hình ảnh và một số hiện vật để có thể giúp khách thăm quan hình dung một cách rõ nét hơn về những năm tháng đầy gian khổ nhưng lại vô cùng hào hùng của những người chiến sĩ cách mạng anh dũng ở đây.

Ngày nay, những Lữ khách đến tham quan nhà đày Buôn Ma Thuột không phải vì muốn nhìn tận mắt những cảnh hành hạ kinh khủng, bằng đòn roi, bằng những hình thức tra tấn vô cùng dã man mà đến đây khách thăm quan có thực sự cảm nhận được ý chí đấu tranh quật cường, bất khuất, mạnh mẽ của những người tù Cộng sản từng bị giam giữ rất lâu năm ở nơi này. Và cũng chính “địa ngục trần gian” này cũng đã từng là nơi giam giữ vô cùng nhiều những chiến sĩ yêu nước như đồng chí Phan Đăng Lưu, Nguyễn Chí Thanh, Võ Chí Công, Tố Hữ, Hồ Tùng Mậu,…

Trải qua nhiều lần trùng tu, nhà đày Buôn Ma Thuột đã trở thành một trong những địa điểm tham quan vô cùng hấp dẫn, thú vị của tỉnh Đắk Lắk nói riêng và của Tây Nguyên nói chung. Chắc chắn, Lữ khách đến với Tây Nguyên thì sẽ không thể bỏ lỡ nhà đày Buôn Mê Thuột.

Nguyễn Lan Anh

Giống như người Kinh ăn tết Nguyên đán, ở các dân tộc vùng Tây Nguyên sau mùa thu hoạch, cũng trùng vào dịp cuối năm âm lịch, tổ chức lễ ăn cơm mới. Hằng năm, sau khi thu hoạch, người ta tổ chức lễ ăn cơm mới, vừa để tạ ơn thần, vừa để vui mừng chung hưởng kết quả của một quá trình lao động nhọc nhằn, vất vả. Tuy cách tổ chức cùng vài nghi thức tiến hành của từng tộc người có những nét khác nhau, nhưng đều mang chung một ý nghĩa : tạ ơn thần sau khi kết thúc một chu kỳ sản xuất chính của năm.

Lễ mừng lúa mới của các tộc người J'rai và Bahnar thường diễn ra trong khoảng thời gian từ tháng 11 dương lịch năm trước cho đến tháng 1 năm sau, đây là thời gian rảnh rỗi của con người sau khi đã thu hoạch xong vụ mùa thắng lợi và cũng là thời gian cho đất "nghỉ ngơi" theo tập quán. Đây là bản sắc văn hóa độc đáo và cũng là một trong những lễ hội lớn hàng năm của các tộc người này với mong ước mang lại cuộc sống ấm no cho cộng đồng ở các buôn làng. 

Lễ bỏ mả hay còn gọi là lễ Pơ thi. Đây là lễ hội lớn của người Jrai và Bahnar. Người Jrai và Bahnar cũng như một số tộc người khác ở Tây Nguyên tin rằng, sau khi chết, linh hồn sẽ về thế giới bên kia sống với tổ tiên. Nhưng linh hồn của người chết không đi hẳn, không sống hẳn với thế giới bên kia, mà sau một thời gian sẽ trở lại- tái sinh làm người bằng cách nhập vào thể xác của những đứa trẻ. Chính do quan niệm như vậy nên họ có cách ứng xử riêng với người chết, và có tục làm lễ bỏ mả để tiễn đưa linh hồn người chết ra đi. 

Lễ hội cồng chiêng là một lễ hội được tổ chức hàng năm theo hình thức luân phiên tại các tỉnh có văn hoá cồng chiêng tại Tây Nguyên. Lễ hội được tổ chức nhằm quảng bá hình ảnh Không gian văn hóa Cồng Chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO công nhận là di sản truyền khẩu và phi vật thể nhân loại. Đó không những là một sự kiện quan trọng của người dân tây nguyên mà còn cả với đất nước Việt Nam. Trong lễ hội nghệ nhân của các tỉnh sẽ trình bày, biểu diễn không gian văn hoá của dân tộc và của tỉnh mình. 

Lễ đâm trâu là nghi lễ độc đáo trong các ngày hội lớn của buôn làng như: Mừng lúa mới, mừng nhà rông, mừng được mùa… Đó là ngày hội mang những nét văn hóa truyền thống, thể hiện rõ tinh thần đoàn kết của mọi thành viên trong cộng đồng, tình yêu thiên nhiên, thần linh được gắn với nhau chặt chẽ, là sự kế tục truyền thống xa xưa của người Tây Nguyên.

Hội xuân kéo dài chừng 2 đến 3 tháng, từ ngay đưa lúa vào kho đến ngày sấm ran đầu mùa. Đó là thời gian tạm dừng việc sản xuất để tham gia hội hè, thăm bạn bè, Buôn làng được sửa sang khang trang. Buôn, sóc nọ tiếp buôn sóc kia mở hội đâm trâu. Đâm trâu cúng thần làng, đâm trâu xin thần phù hộ cho từng sóc, đâm trâu nhân lễ bỏ mả để hồn trâu theo người đã khuất.

Những ngày cuối tháng 3 âm lịch hàng năm, là tháng của những con ong rừng đi lấy mật, là thời điểm người dân bắt đầu vào rừng phát rẫy trồng nương. Đồng thời, đây cũng là lúc đồng bào Buôn Đôn nô nức mở hội đua voi cùng với các lễ hội khác như đâm trâu, cồng chiêng... thể hiện ước mong cho một mùa vụ mới tốt tươi.

Bún đỏ cũng có riêu cua tương tự như cách làm riêu của miền Nam. Riêu được làm từ thịt cua, thịt heo và tép xay nhuyễn. Nước dùng của bún được ninh từ xương heo, xương bò và nước cua nên tạo được vị ngọt đậm đà. Ngoài ra còn có thêm trứng cút, huyết heo, điểm thêm ít hành phi, tóp mỡ. “Đến Buôn Ma Thuột mà chưa ăn bún đỏ thì coi như chưa đến!”, nhiều người đã đúc kết như thế sau khi thưởng thức món ăn quen mà lạ này.

Dọc theo quốc lộ 14 cách thành phố Buôn Ma Thuột khoảng 10 Km, chúng ta sẻ đến trung tâm chợ  Đạt Lý, một vùng đất nhiều truyền thống của tỉnh Đal Lak. Đến đây các bạn có thể hỏi bất kì ai từ người già đến người trẻ , họ sẻ giới thiệu cho các bạn tận tình về đặc sản Đạt Lý  và địa điểm các bạn có thể thưởng thức món bánh ngon và nổi tiếng này. 

Ở Việt Nam ta ,bơ được trồng ở nhiều nơi trong cả nước nhưng nổi tiếng nhất vẩn là bơ sáp Tây Nguyên.Có thể Bơ ở đây phù hợp với khí hậu thổ nhưỡng đất đỏ bazan nên Bơ Tây Nguyên sớm trở thành món đặc sản vùng miền của vùng đất Cao Nguyên này. Ngon nhất là giống bơ sáp được trồng ở Đak Lak , quả bơ to bên trong là lớp cùi bơ dầy dặn, vàng ươm, dẻo quánh.